پیش‌نویس قانون ودیعه‌گذاری
منافع فروشگاه‌های زنجیره‌ای
مارس 28, 2017
مدیریت شهری بهینه
مارس 28, 2017
پيش نويس مقدماتی طرح جامع قانون جمع‌آوری و بازیافت بطری‌های پلاستیک، فلزی و شیشه‌ای.
متن حاضر پیش‌نویسی اولیه برای طرح جامع جمع‌آوری و بازیافت ظروف یکبار مصرف است که به جهت افزایش آمادگی ذهنی قانون‌گذاران و تصمیم‌سازان تهیه شده است.
این پیش‌نویس بر مبنای تجربیات کشورهای موفق در حوزه بازیافت بطری‌های نوشیدنی و با در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و اقتصادی ایران تهیه شده است اما طبعا به عنوان نسخه اولیه، جای کار و بهبود بسیاری دارد.
برای نگارش این متن قوانین کشورها و ایالت‌ها و قلمروهای مستقل حکومتی در دنیا مطالعه شده است.
آخرین قانون تصویب و اجرا شده در دنیا در موضوع ودیعه گذاری بر بطری های یکبار مصرف در کشور لیتوانی بوده که در 2014 تصویب و اجرای طرح طبق زمانبندی در 2016 روی داده است.
قانون ودیعه‌گذاری در کشورهای مختلف با توجه به مشخصات جامعه هدف طراحی و تصویب شده است که در کشور ما نیز باید به این مهم توجه شود.
طبق تجربیات مشاهده شده در دنیا، قانون ودیعه‌گذاری می‌تواند بخشی از قوانین بزرگتر مدیریت پسماند باشد یا به صورت بخشی مستقل تصویب و اجرا شود.
1. مقدمه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دستیابی به فناوری ظروف و بطری‌های سبک، ارزان‌قیمت و یکبار-استفاده از جنس پلاستیک، فلز و شیشه تحولی در صنعت بسته‌بندی خصوصا در بخش نوشیدنی‌ها رخ داد. هزینه‌های بسته‌بندی و حمل و نقل برای تولیدکنندگان و واردکنندگان محصولات مایع به طور چشمگیری کاهش یافت و حاشیه سود آنها را افزایش شدیدی داد. در همان سال‌های دهه پنجاه شمسی در اکثر کشورهای صنعتی دنیا همزمان با استفاده از این فناوری، راه‌حل‌هایی برای بازیافت سازماندهی‌شده این ظروف خصوصا بطری‌های پلاستیکی و مشخصا ساخته شده از پلی اتیلن ترفتالات یا به اختصار پی. ئی.تی به‌کار گرفته شد. متاسفانه در کشورمان هنوز بعد از سه دهه استفاده از بطری‌های یکبار-استفاده، به این مهم پرداخته نشده است.
بازگشت طبیعی این ظروف و بطری‌ها به چرخه طبیعت با گذشت صدها سال رخ می‌دهد و این واقعیت بازیافت سیستماتیک آنها را در عمل غیر قابل اجتناب می‌کند. علاوه بر آن تحمیل هزینه‌ی گزاف برای مدیریت پسماند شهری، هزینه‌های حمل، مدیریت، دفن یا بازیافت ثانویه، ایجاد مشاغل کاذب و غیر رسمی برای بازیافت، نازیبا کردن چهره شهرها، مشکلات بغرنج بهداشتی، رهاسازی ظروف تجزیه‌ناشدنی در طبیعت و نتیجتا آلودگی دره‌ها و دامنه‌های كوهستانی، گردشگاه‌ها، سواحل، كناره جاده‌ها، انسداد در پايين‌دست رودخانه‌ها، گرفتگی زير پل‌ها و كانال‌های آبياری، افزایش شیرآبه و تشدید مسائل مدیریت پسماند به دلیل حجم زیاد ظروف، احتمال تغییر اقلیم در بافت‌های آبی-خشکی و دریاچه‌های پشت سدها، افزایش چشمگیر تولید گازهای گلخانه‌ای و رد پای کربن و نهایتا اسراف و هرزروی منابع مادی در تولید ظروف از جمله اتلاف منابع نفتی و مشتقات هیدروکربنی کمتر تردیدی باقی می‌گذارد که قانون‌گذار بایست روش مدونی برای بازیافت سازماندهی شده این ظروف تدوین کند.
در حال حاضر در بیش از 38 کشور و قلمروی حکومتی در دنیا قانون بازیافت سازماندهی شده بطری‌های یکبار-استفاده به‌شرح جدول شماره 1 تصویب و اجرا شده است.
جدول شماره 1: وضعیت جهانی بازیافت بطری‌های یک‌بارمصرف بر مبنای ودیعه‌گذاری
| محل | تاریخ قانون‌گذاری | تاریخ اجرا | |
| 1 | ایالت بریتیش کلمبیا (کانادا) | – | 1970 |
| 2 | ایالت آلبرتا (کانادا) | – | 1972 |
| 3 | ایالت اورگون (آمریکا) | 1971 | 1972 |
| 4 | ایالت ورمونت (آمریکا) | 1972 | 1973 |
| 5 | ایالت جنوبی (استرالیا) | 1975 | 1977 |
| 6 | ایالت میشیگان (آمریکا) | 1976 | 1978 |
| 7 | ایالت ماین (آمریکا) | 1976 | 1978 |
| 8 | ایالت آیوا (آمریکا) | 1978 | 1979 |
| 9 | ایالت کنتیکات (آمریکا) | 1978 | 1980 |
| 10 | ایالت نیویورک (آمریکا) | 1982 | 1983 |
| 11 | ایالت ماساچوست (آمریکا) | 1981 | 1983 |
| 12 | ایالت کبک (کانادا) | – | 1984 |
| 13 | سوئد | 1982+1991 | 1984+1994 |
| 14 | ایالت کالیفرنیا (آمریکا) | 1986 | 1987 |
| 15 | ایالت ساسکاچوآن (کانادا) | – | 1988 |
| 16 | ایسلند | 1989 | 1989 |
| 17 | ایالت یوکان (کانادا) | – | 1992 |
| 18 | ایالت نیوبرانزویک (کانادا) | 1991 | 1992 |
| 19 | ایالت نواسکوشیا (کانادا) | 1995 | 1996 |
| 20 | فنلاند | – | 1996+2008+2012 |
| 21 | ایالت نیوفاندلند (کانادا) | – | 1997 |
| 22 | نروژ | 1999 | 1999 |
| 23 | رژیم اشغالگر قدس | 1999 | 2000 |
| 24 | دانمارک | 2000 | 2002 |
| 25 | آلمان | 1991 | 2003 |
| 26 | ایالت شمال‌شرق (کانادا) | – | 2005 |
| 27 | استونی | 2004 | 2005 |
| 28 | ایالت هاوایی (آمریکا) | 2002 | 2005 |
| 29 | هلند | 2003 | 2005 |
| 30 | کرواسی | 2005 | 2006 |
| 31 | ایالت آنتاریو (کانادا) | 2006 | 2007 |
| 32 | ایالت مانیتوبا (کانادا) | – | 2008 |
| 33 | جزیره پرینس ادواردین (کانادا) | – | 2008 |
| 34 | ایالت شمالی (استرالیا) | 2012 | 2013 |
| 34 | ایالت شمالی (استرالیا) | 2012 | 2013 |
| 35 | لیتوانی | 2014 | 2016 |
| 36 | ایالت کواینزلند (استرالیا) | 2016 | 2018 |
| 37 | ایالت نیو ساوت ولز (استرالیا) | 2016 | 2018 |
| 38 | ایالت غربی (استرالیا) | 2016 | 2018 |
امید است با تصویب این قانون جمهوری اسلامی ایران نیز دارای سامانه همگانی بازیافت برای بطری‌های یکبار-استفاده شود و از این طریق در حد امکان از مشکلات و ضررهای فعلی این معضل اجتناب شود.
2. اهداف و مزایای طرح
مروری کوتاه بر اهداف و مزایای طرح به صورت ذیل خواهد بود:
- بهبود استاندارهای زیست‌محیطی
- دستیابی به نرخ بالای بازیافت بطری‌های یکبار-استفاده
- کاهش نیاز به دفن پسماند
- جلوگیری از هرزروی منابع
- کاهش چشمگیر هزینه‌های خدمات شهری
- احیای مواد با کیفیت بالا و نهایتا حرکت به سمت فرآیند ساخت بطری-به-بطری
- اشتغال‌زاییِ موثر در مشاغل سبز و پاک
- جلوگیری از رهاسازی بطری‌های یکبار-استفاده در طبیعت
- تغییر رفتار مثبت فرهنگی در جامعه
- کاهش کلی میزان پسماند در طبیعت و فضای شهری
- تحققی واقعی از فرهنگ اقتصاد مقاومتی بر مبنای اقتصاد دورانی
- 3. تعاریف
• بطری‌های یکبار-استفاده: تمامی ظروف ساخته شده برای بسته‌بندی مایعات خوراکی، ساخته شده از فلزات سبک مانند آلومینیم، پلاستیک مانند پی.ئی.تی، شیشه‌ای، کاغذی و مقوایی که به منظور استفاده یک‌مرتبه‌ای وارد چرخه مصرف می‌شود در این قانون بطری‌های یکبار-استفاده خوانده می‌شود.
• ودیعه: مبلغی است که به عنوان ودیعه برای بازگرداندن بطری در نظر گرفته شده و بر روی برچسب بطری‌های یکبار-استفاده درج می‌شود.
• نرخ بازگشت هدف: عددی بین صفر و صد است که بیانگر درصد بطری‌های یکبار-استفاده بازیافت شده از طریق سامانه همگانی بازیافت است.
• خرده‌فروش: فروشگاه‌های خرده‌فروشی مایحتاج روزانه خانواده‌ها از جمله خواربارفروشی‌ها، سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای در این متن خرده‌فروش خوانده می‌شوند.
• تعرفه عملیات: مبلغی است که مرکز پردازش به خرده‌فروش از قِبَل تحویل اطلاعات بطری‌های یکبار-استفاده بازیافتی برای پوشش “هزینه‌های عملیات” پرداخت می‌کند.
• هزینه‌های عملیات: این هزینه‌ها شامل خرید تجهیزات مکانیزه دریافت، هزینه‌های مربوط به انرژی، هزینه‌های نیروی انسانی، فضای اختصاص داده شده به تجهیزات دریافت و حمل و نقل بطری‌های استفاده شده و نگهداری و پشتیبانی اجرایی عملیات است.
• مساحت سرحد: حداقل مساحت خرده‌فروشی است که ملزم به نصب سیستم مکانیزه بازیافت بطری‌های یکبار-استفاده است.
• عوارض تولید: مبلغی است که به ازای هر بطری یکبار-استفاده وارد چرخه شده توسط مرکز پردازش از تولیدکننده یا واردکننده دریافت می‌شود.
• مرکز پردازش: مرکز نظارتی و هماهنگی بالادستی در سامانه همگانی بازیافت است. ریز وظایف مرکز پردازش به این شرح است:
مدیریت داده‌ها، تسویه‌ی ودیعه‌ها و گزارش به مقامات ذی‌صلاح
جمع‌آوری داده‌ها از سایت‌های مکانیزه و دستی
تسویه کردن ودیعه‌ها بین مبادی و مقاصد تعریف شده در سامانه
گزارش به مقامات ذی‌صلاح در مدیریت شهری پیرامون نرخ بازگشت و وضعیت کلی سامانه
عملیات اجرایی و پشتیبانی سامانه
طراحی و مدیریت جریان بطری‌های نو و بازیافت‌شده
تأیید و کیفیت‌سنجی سیستم‌های دستی دریافت
تأیید سیستم‌های مکانیزه دریافت
مدیریت تعرفه‌های عملیات برای فروشگاه‌ها
مدیریت قراردادهای حمل، بارگیری و انبارداری
ثبت بطری‌ها و ظروف بازیافتی جدید در سامانه
طراحی و اجرای برچسب‌های ودیعه
بازاریابی برای مواد بازیافتی
مذاکرات مربوط به قراردادها و فروش مواد بازیافتی
کنترل کیفی و توسعه‌ی سامانه
فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در مورد سامانه
4. قوانین و مقررات بالادست
سند ملي محيط زيست
برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوري اسلامي ايران (1390-1394)
قانون مديريت پسماندها
آيين نامه اجرايي قانون مديريت پسماندها
5. فرآیند
فرآیند سامانه همگانی بازیافت به صورت موجز و ساده به شرح ذیل است:
اضافه کردن مبلغ مختصری به قیمت نوشیدنی توسط تولیدکنندگان، واردکنندگان به عنوان ودیعه ظرف
پرداخت عواید جدید و عوارض تولید به مرکز پردازش توسط نوشابه‌ساز
پرداخت مبلغ کل نوشیدنی و گرویی توسط خرده‌فروش
پرداخت مبلغ کل توسط مشتری در زمان خرید به فروشنده
بازپس‌گیری کامل مبلغ گرویی پس از مصرف و تحویل ظرف به فروشنده
تحویل ظروف و ارائه اطلاعات مربوطه به مرکز پردازش توسط خرده‌فروش
تسویه حساب مرکز پردازش با خرده‌فروش
6. الزامات اجرایی
• تمامی تولیدکنندگان و واردکنندگان نوشیدنی‌ها در بطری‌های یکبار-استفاده با حجم 0.1 لیتر تا 3 لیتر ملزم به اجرای قانون جامع سامانه بازیافت هستند.
• اجرای قانون بازیافت بطری‌های یکبار-استفاده به صورت همزمان و سراسری در کل کشور خواهد بود.
• نرخ بازگشت هدف در سال جاری معادل 70% در نظر گرفته می‌شود.
• مبلغ ودیعه به صورت خوانا و متحدالشکل بر روی تمامی بطری‌های یکبار-استفاده توسط تولید یا واردکننده نوشیدنی درج خواهد شد.
• تمامی خرده‌فروش‌هایی که اقدام به فروش نوشیدنی‌ها در بطری‌های یکبار-استفاده می‌کنند ملزم به دریافت بطری‌های خالیِ استفاده شده از مصرف‌کننده و پرداخت صد در صد مبلغ ودیعه به او هستند.
• خرده‌فروش‌هایی با داشتن مکان با مساحت بیش از مساحت سرحد ملزم به نصب سامانه‌های مکانیزه دریافت هستند. برای خرده‌فروش با مساحت مکانیِ کمتر از مساحت سرحد انتخاب بین سیستم دستی و مکانیزه وجود دارد.
• مساحت سرحد در سال جاری 200 مترمربع در نظر گرفته می‌شود.
• تعرفه عملیات: در سال جاری به ازای هر بطری یکبار-استفاده بازیافتی مبلغ 3000 ریال در نظر گرفته می‌شود.
• به‌روزرسانی قانون:برای به روز کردن نرخ بازگشت هدف، مبلغ ودیعه، مساحت سرحد، تعرفه عملیات و دیگر موارد مشمول تغییر، قانون جامع بازیافت حداقل 2 سال یکبار و حداکثر هر 5 سال یکبار مورد اصلاح و تجدیدنظر قرار می‌گیرد.
