طرح سهباران در برنامه چرخ شبکه چهار 1396/05/21

برنامه چرخ شبکه چهار سیما به مجری‌گری آقای شهریار ربانی، در روز شنبه 12 مرداد 1396 میزبان دکتر احسان هوشفر عضو هیات علمی دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران و مدیر طرح “سهباران” (سامانه همگانی بازیافت بطری یکبار مصرف در ایران) بود.

*********************************************************

مجری آقای شهریار ربانی: ما این روزها در حال توسعه هستیم؛ تولید می‌کنیم و استفاده می‌کنیم. در دو قرن گذشته و خصوصا در دهه‌های گذشته شیوه زندگی ما تغییر کرده و به شدت مصرف‌گرا شده‌ایم. از یک دوره‌ای به بعد این مصرف‌گرایی همراه شد با تولید زباله بیشتر و قطعا این زباله می‌تواند برای محیط زیست ما بسیار مضر باشد. الان دانشمندان در صدد رفع این مشکل هستند و راهکارهایی که بتواند حل این مسائل را برای ما رقم بزند. در خدمت جناب آقای دکتر احسان هوشفر هستیم. ایشان عضو هیات علمی دانشکده مکانیک دانشگاه تهران و مدیر آزمایشگاه بیوانرژی دانشگاه تهران هستند. درود بر شما، خوش آمدید به برنامه چرخ.

آقای دکتر هوشفر: سلام عرض می‌کنم خدمت شما و بینندگان عزیز، امیدوارم امروز بتوانیم بحث خوبی داشته باشیم.

مجری آقای شهریار ربانی: از کجا شروع کنیم؟ از خود بحث زباله؟

خوب اگر اجازه بدید، چون وقتی بحث زباله مطرح می‌شود، حتی بحث‌های خیلی تخصصی آن، نیاز هست به یک پیش‌زمینه‌ای در مورد اینکه چرا ما به معضلی به نام پسماند در زندگی امروز برخوردیم اشاره شود، من یک مقدمه کوتاه در این مورد عرض کنم.

ما سالیان گذشته، 100 یا 50 سال قبل مشکلی به نام زباله به صورت امروزی نداشتیم. به دو دلیل واضح . یکی اینکه به دلیل جمعیت کمتر در روی کره زمین، تولید زباله‌ای که بشر داشت خیلی کمتر بود. نکته دوم اینکه نحوه مصرف و تولید هم متفاوت بود. طبیعتا ما 100 سال گذشته ظروف یکبار مصرف با این نرخی که الان تولید و مصرف می‌کنیم نداشتیم.

مجری آقای شهریار ربانی: اصلا 100 سال پیش ظروف یکبار مصرف نداشتیم، داشتیم؟

آقای دکتر هوشفر: نداشتیم. و الان کشور ما در حال حاضر یکی از ده کشور اول مصرف‌کننده ظروف یکبار مصرف در دنیا است که معضلات جدی برای محیط زیست ایجاد می‌کند. حالا به صورت خیلی خلاصه و خودمانی بخواهم بگویم، ما در سده‌های گذشته یک جایی داشتیم به نام “دور”.

مجری آقای شهریار ربانی: اون موقع هم همون “دور” نبوده، فکر می‌کردیم دور است!

آقای دکتر هوشفر: فکر می‌کردیم دور است و می‌رفتیم این زباله را یک جای دور می‌انداختیم. الان دیگر فهمیدیم که هیچ جای “دور” نداریم همه جا “نزدیک” ماست. کوه‎ها، دشت‎ها، دریاها، سواحل، بیابان‌ها، همه به ما نزدیک‌اند. یا به لحاظ اجتماعی یا به لحاظ محیط زیستی ما از آنها استفاده می‌کنیم. بنابراین امروزه پسماند به عنوان یک معضل جدی در جوامع ما مطرح شده. حالا این عکس را اگر بینندگان ببینند، مطلب را بیان می کند:

مجری آقای شهریار ربانی: یک موقع آب دریا می‌توانست از ما دور باشد، ولی به هر حال دوباره میامد نزدیک ما، تازه همانجا دور هم که بماند، عوارض آلودگی‌اش نزدیک ماستف حتی اگر نبینیم.

آقای دکتر هوشفر: بله و بشر الان این را به خصوص در حوزه زیست دریایی که امروز هم بحث خوبی در موردش داشتیم، دیگر تشخیص داده است. اثرات منفی که آلودگی محیط زیستی در دریاها و اقیانوس‌ها روی سلامت انسان‌ها گذاشتند، عمدتا به دلیل همین زباله‌هایی است که ما قبلا ظاهرا دور انداخته بودیم و الان نزدیک ما است و مشکلاتی ایجاد کرده است که به هیچ صورتی کاملا قابل جبران نیست.

مجری آقای شهریار ربانی: حالا یا افراد بودند یا صنایع که آب‌ها را آلوده کردند. درحقیقت ماهی‌ها و آبزیان خیلی در مورد سلامت انسان‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند. گفته می‌شود ماهی‌هایی که چرب‌تر هستند، مثلا مثل خانواده ماهی‌های تن، می‌توانند اسید چرب خیلی مفید مثل امگا 6 را برای انسان داشته باشند، پس برویم ماهی تن بخوریم. من خودم خیلی علاقمند به ماهی تن هستم ولی الان با ترس و لرز می‌خورم. چرا که در بدن این گونه ماهی‌ها که گوشت خوار هستن، فلزات سنگین به وفور یافت می شود که به دلیل همان چربی‌های در بدنشان تشدید هم می‌شود و در این حالت بجای اینکه برای انسان مفید باشند، تغذیه از آن‌ها اثر سوء هم دارد.

آقای دکتر هوشفر: دقیقا. نکته خوبی اشاره کردید. بنابراین ما به یک مدیریت جامع برای پسماند نیاز پیدا کردیم. بشر به این فهم رسید که پسماند را باید به صورت مشترک مدیریت کند. اولین بار هم 260 سال پیش در انگلستان به این فکر رسیدند که الان دیگر امکان‌پذیر نیست که هر شخص جداگانه زباله‌اش را بسوزاند یا چال کند. پس بیایم یک سیستم مشترک و عام بگذاریم که همه شهر توسط یک سازمان یا مجموعه متمرکز مدیریت پسماند شود که بعدها به مرور در شهرها و کشورهای دیگر هم ایده مدیریت پسماند متمرکز گسترش پیدا کرد.

این مدیریت پسماند چند وجه دارد. اولین وجهه اش این است که ما از دیدگاه هرم مدیریت پسماند سعی کنیم که پسماند کمتری تولید کنیم مثل همان رفتاری که اجداد ما داشتند در سال‎های خیلی دور. پس در وجه اول این هرم که به عنوان هرم 3R شناخته می‌شود، reduce است یعنی استفاده نکن اگه می‌توانی. مرحله دوم reuse است، اگر استفاده کردی و می‌توانی، دوباره همان محصول را استفاده کن.

مجری آقای شهریار ربانی: تصاویری هم ما که قبل از اینکه صحبت با شما را شروع کنیم دیدیم، دقیقا همین reuse را نشان می‌داد. استفاده مجدد از چیزهایی که می‌تواند به زباله تبدیل شود.

آقای دکتر هوشفر: بسیار عالی. همین لیوان من، بطری که استفاده می‌کنم، هر چیزی که می‌شود دوباره استفاده کرد. و مرحله آخر این است که اگر نتوانستی دوباره استفاده کنی، آنرا دوباره برگردانی به چرخه‌ای که بازیافت شود یا recycle شود. بعد از اینکه این سه مرحله طی شد، تازه ما می‌رسیم به مرحله‌ای که باید وارد فاز استحصال انرژی و مواد ارزشمند باقی مانده از چیزهایی که در زباله باقی هست بشویم. بنابراین ما باید سه مرحله طی شده داشته باشیم در بحث هرم مدیریت پسماند که نهایتا برسیم به بحث تکنولوژیک خاصِ مهندسی که ما امروز می‌خواهیم در موردش بیشتر صحبت کنیم.

در بحث‌های ریکاوری که R چهارم است و مرحله آخر حل معضل پسماند، هم ریکاوری مواد هست و هم ریکاوری انرژی. درادامه بیشتر در این مورد صحبت خواهیم کرد. اما قبلش می‌خواهم در مورد یکی از معضلات خیلی بزرگ در زمینه مدریت پسماند صحبت کنم و آن هم بحث بطری‌هاست. یکی از بزرگترین قسمت‌های پسماند در همه جای دنیا از جمله ایران، بطری‌ها است که در زندگی روزمره به وفور از آنها استفاده می‌کنیم. انواع نوشیدنی، نوشابه، دلستر، آب معدنی، بسته به سلایق کشورهای مختلف.

مجری آقای شهریار ربانی: بطری‌هایمان کلا سه شق هست؟ شیشه‌ای، پت، آلومینیومی؟

آقای دکتر هوشفر: در حال حاضر آن سه شقی که بیشتر اهمیت دارند، آلومینیومی، پت و پلاستیکی هستند. در سالیان نه چندان دور، شاید همین 15- 20 سال گذشته، ما بازگشت بطری‌های شیشه‌ای با دادن گرویی داشتیم و مجبور بودیم گرویی پرداخت کنیم و شیشه را برمی‌گرداندیم تا گرویی را دریافت کنیم.

مجری آقای شهریار ربانی: هنوز هم یک مقدار محدودی وجود دارد و من سعی می‌کنم استقبال کنم از جاهایی که این کار را می‌کنند.

آقای دکتر هوشفر: به صورت تشویقی هست الان. ولی در واقع سیستمی که ما مد نظرمان هست و در دنیا در حال اجرا است، سیستم گرویی است که به نوعی اجبار مصرف‌کننده به بازیافت است. در کشورهای مختلف دنیا این سیستم را تست کردند. فرهنگ‌سازی خیلی خوب است، حتما جواب می‌دهد، آموزش در سنین پایین خیلی خوب است، تاثیر گذار است، اما برای موضوع بازیافت بطری‌ها، بهترین راه حلی با بالاترین بازده در دنیا، وجود یک گرویی است. برای این شیشه من باید یک مبلغی اضافه‌تر بدهم، بعد از مصرف آن را برگردانم و مبلغ اضافه‌ای که داده بودم را عینا پس بگیرم.

ما حالا یک طرحی ویژه این بحث تهیه کردیم، که به نام “طرح سهباران” معرفی‌اش کردیم: سامانه همگانی بازیافت بطری در ایران. یک طرح ملی است که عزم ملی و همگانی را هم می‌طلبد. در این طرح ما روی هر کدام از این بطری‌ها، یک گرویی کم، استانداردش در دنیا 10 تا 15 درصد مبلغ کل نوشیدنی است قرار می‌دهیم. این مبلغ از خریدار اضافه بر مبلغ خود نوشیدنی اخذ می‌شود و در هنگام تحویل بطری خالی، عینا به او عودت داده می‌شود.

در مرحله اول وقتی فروشگاه این نوشیدنی را از تولید کننده می‌خرد ، نوشابه را با مبلغ بیشتری می‌خرد، مثلا بجای 1000 تومان، 1200 تومان پرداخت می‌کند. مصرف‌کننده هم مبلغ نوشیدنی و گرویی را همزمان می‌پردازد که بعدا پس می‌گیرد. یک مرکز پردازش مرکزی هم وجود دارد که این پول‌هایی که بین تولید کننده و فروشگاه جابجا شده را مدیریت می‌کند و اینکه چه کسی چه مقدار طلب یا بدهی دارد و پول باید جابجا شود را مدیریت می‌کند. این طرح، منفعتش هم از جهت محیط زیستی هم از جهت اجتماعی و هم به لحاظ اقتصادی به حدی هست که جا دارد همه نهادهای مرتبط؛ وزارت کشور، سازمان شهرداری‌ها، محیط زیست در آن درگیر شوند. البته به نوعی هم درگیر شدند، اما متاسفانه یک مقدار سیاسی‌کاری در بعضی سازمان‌هایی _که حالا نگویم بهتره است_ وجود دارد که بعضا جواب این درخواست‌های ما نداده‌اند.

مجری آقای شهریار ربانی: شما فرمودید تنبیهی باشد، حالا من فکر می‌کنم بعد از یک مدت که این مساله گرویی اعمال شد، دیگر تشویقی می‌شود. مثلا فرد می‌گوید این قیمتش 2 تومان است، من بگذارم آنجا تا 300 تومان گیرم بیاید. خوب این اتفاق کلا افتاد و در حال افتادن است، کنار میادین میوه و تره‌بار دکه‌هایی گذاشته شد به نام دکه‌های بازیافت. فردی در آنجا بود یعنی هنوزم هست، که مردم می‌توانند به او رجوع کنند و بطری‌های خالی را تحویل دهند. ولی مبلغ خیلی ناچیزی گیرت می‌آید. یا باید یک انسان خیلی محیط زیستی باشد که مرتب این کار را بکند. زباله‌ات را در خانه تفکیک کن، ببر آنجا تحویل بده. مبلغش را می‌توانی بگیری یا نگیری، دست خودت هست به هر حال. ولی اگر قرار باشد یک چیز به قول شما یک کم الزام‌آور شود، آن شخص فکر می‌کند که این پول من است، دارم می‌اندازم دور، پس ببرم بطری خالی را تحویل بدهم آنجا پولش را بگیرم. برای موفقیت این کار، باید ودیعه یک مقدار فراتر از ارزش آن کالا (بطری) باشد. چون ارزش آن پتی که شما آنجا گذاشتید خیلی ناچیزتر از آنی است که طرف بخواهد مثلا با ماشینش ببرد آنجا تحویل بدهد. حتی شاید این بازیافت ارزش آن را نداشته باشد اگر آلودگی و دی اکسید کربنی که از آن ماشین تولید می‌شود را در نظر بگیریم.

آقای دکتر هوشفر: دقیقا. الان این طرح دارد در بیش از 40 کشور و اقلیم مختلف دنیا انجام می‌شود و جا افتاده است و اینها کشورهایی هستند که به لحاظ اقتصادی قوی هستند و این قانون را دارند یا در حال آماده‌سازی آن هستند، ایالت‌های قوی آمریکا، استرالیا، بریتانیا، کشورهای تمیز اروپا. عمده تمیزی شهرهایی که در اروپا شما می‌بینید به دلیل بازیافت همین قسمت کوچک از پسماندهای شهری هست یعنی بطری‌هاست. دلیلش این هست که این بخش بیش از 30 درصد حجمی پسماند شهری را به خود اختصاص می‌دهد، اگر چه وزنش شاید اینقدر نباشد. در بحث مدیریت پسماند می‌دانیم که لجستیک و حمل و نقل یک آیتم خیلی مهم و هزینه‌بر است. ما یک محاسبه ساده‌ای انجام دادیم برای شهرداری تهران فقط در شهر تهران، اگر حذف این بطری‌ها به شکل مناسب انجام شود، یعنی کامیون‌ها دیگه نیاز نداشته باشند اینها را حمل کنند، نزدیک 500 میلیارد تومان در سال می‌تواند فقط برای یک شهر، شهر تهران، صرفه‌جویی داشته باشد، به دلیل همان شکل خاصی که بطری‌ها دارند.

مجری آقای شهریار ربانی: خوب این هزینه، هزینه خیلی بزرگی هست که شما می‌فرمایید. 30% هزینه‌های جاری (مدیریت پسماند) شهرداری، یعنی با پول یک سالش می‌تواند یک سامانه خیلی مجهز و قوی ایجاد کند برای جمع‌آوری این زباله‌ها.

آقای دکتر هوشفر: دقیقا همینطور است. در کنارش یک نکته دیگر هم که برای ما خیلی مهم است، به لحاظ زیبایی شهری، این است که در کشور ما یک چیزی وجود دارد به نام جوب،  ما در اروپا در شهرها جوب آب به این صورت نداریم. اینجا این بطری‌های خالی می‌رود در جوب گیر می‌کند.

مجری برنامه آقای شهریار ربانی: بله، اینجا یک بارون می‌آید، همه جا را سیل می‌گیرد.

آقای دکتر هوشفر: بله، بطری درش بسته است. می‌رود در جوب گیر می‌کند، هوا داخلش محبوس است و باعث انسداد می‌شود.

مجری برنامه آقای شهریار ربانی: بعد فیلم می‌گیرید می‌فرستید تلویزیون و می‌گویید این وضعیت طراحی شهری ماست. آن بطری را خودم انداختم! نه اینکه همه جا اینطوری باشد، بعضی جاها بطری هم نباشد سیل ایجاد می‌شود، اما برخی جاها همینطور است که شما می‌گویید.

آقای دکتر هوشفر: بله، به هر حال منظورم این است که از جهات مختلف می‌تواند این طرح مفید باشد، هم اقتصادی، هم محیط زیستی و هم جنبه اجتماعی که زیبایی شهری هست که حالا به معضلات و مشکلاتی که رهاسازی خود این مواد در طبیعت ایجاد کردند، این بطری‌های پت که تو دریاها ما الان داریم با آنها دست وپنجه نرم می‌کنیم، آب‌های زیر زمینی که آلوده کردند و مریضی‌هایی که به ما به صورت نامحسوس منتقل می‌کنند، آن‌ها را که با هیچ هزینه‌ای نمی‌توانیم تخمین بزنیم.

مجری برنامه آقای شهریار ربانی: ما به هر حال تو زندگی امروزه در قرن 21ام ناگریز از استفاده از این اقلام هستیم. هر چقدر بتوانیم کمتر استفاده کنیم ناز شصت ما، دم‌مان گرم. اما حداقل اگر استفاده می‌کنیم، هم سیستم‌های حکومتی‌مان قطعا، هم تک تک ما باید به این فکر باشیم که کمترین ضرر را به محیط زیست‌مان و در واقع به خودمان بزنیم.  ما حمایت می‌کنیم از این کمپین شما. اسمش را بگذاریم کمپین قربان؟

آقای دکتر هوشفر: بله

مجری برنامه آقای شهریار ربانی: بله، از این پویش شما. هر موقع خواستید بگویید ما اینجا اعلام می‌کنیم. برنامه چرخ، شبکه چهار حامی چنین اتفاقاتی هست.

پایان بخش اول صحبت- بخش دوم پیرامون تبدیل زباله به انرژی.